Trong Tiêu Dao Du viết: Tại biển Bắc có một con cá tên là Côn, lớn đến mức không biết mấy nghìn dặm. Cá này khi hóa thân sẽ trở thành chim Bằng, với lưng rộng không kém phần vĩ đại. Khi vỗ cánh bay lên, đôi cánh của nó xòe ra như mây che kín cả bầu trời. Biển động, Bằng bay về phía Nam – nơi gọi là Ao Trời.Tề Hải – một sách cổ ghi chép các hiện tượng kỳ dị – chép rằng: chim Bằng lúc bay ngang biển Nam vỗ cánh làm nổi sóng ba nghìn dặm; nhờ gió cuốn mà bay lên chín vạn dặm cao, mất sáu tháng mới dừng lại.
Trang Tử không chỉ kể một điển cố huyền hoặc. Qua hình ảnh đó, ông mở ra cánh cửa dẫn tới một trong những tư tưởng thâm sâu nhất của Đạo gia: sự tiêu dao đích thực – tự do tuyệt đối không còn bị ràng buộc bởi bất kỳ vật thể, hình thức hay danh tướng nào.
Côn hóa Bằng – Một cú nhảy vượt thoát khỏi giới hạn
Côn là cá, sống dưới nước; Bằng là chim, bay trên trời. Hai hình thái này không chỉ biểu trưng cho sự chuyển hóa tự nhiên, mà còn tượng trưng cho hành trình của con người vượt qua chính mình. Côn quá lớn để bơi trong dòng nước cạn. Bằng quá đồ sộ để bay nếu gió không dày, trời không rộng.
Trang Tử viết: “Nước không sâu thì không chở nổi thuyền lớn. Gió không dày thì không nâng nổi cánh lớn của Bằng.”
Vậy thì muốn tiêu dao, muốn tự do, thì không thể trông vào điều kiện nông cạn, hay sức người hữu hạn. Phải cưỡi lên khí trời – thuận theo Đạo, thì mới có thể bứt ra khỏi trói buộc của thế tục mà bay thẳng về phương Nam (Nam Thiên Môn, cánh cửa Thiên Quốc) – nơi ẩn dụ cho sự viên mãn và siêu thoát.
Màu xanh của trời là thật hay là ảo?Trang Tử không chỉ là một người kể chuyện. Ông là một người hỏi những câu hỏi vượt khỏi giới hạn tri thức đương thời:
“Cái màu xanh xanh của trời kia có phải là màu thật của nó, hay chỉ là màu của vô cùng thăm thẳm?”Một câu hỏi tưởng như đơn giản, nhưng đã chạm vào tận cốt lõi của nhận thức học, bản thể học, và cả thực tại luận hiện đại.
Ngày nay, khoa học xác nhận rằng màu sắc ta thấy không phải là màu của vật, mà là ánh sáng phản chiếu vào mắt, là cảm nhận chủ quan, không phải sự thật tuyệt đối.Trang Tử – từ hơn hai ngàn năm trước – đã nghi vấn điều mà con người hiện đại phải dùng máy móc mới dám khẳng định. Ở đó, ông muốn nhấn mạnh: cái thấy của ta không phải là toàn bộ sự thật. Chúng ta không biết trời là xanh, hay vì mắt ta giới hạn mà thấy xanh. Chúng ta không biết mình là ai – hay chỉ là những vai diễn nối tiếp nhau qua các cơn mộng của cuộc đời.
Trang Chu mộng điệp – Thức hay mộng?Có thể ai đó đã từng nghe câu chuyện: Trang Chu nằm mộng thấy mình hóa bướm, bay lượn tự do. Khi tỉnh dậy, không biết là Chu mộng thấy hóa bướm, hay bướm mộng thấy hóa Chu.
Tưởng như huyền hoặc, kỳ lạ. Nhưng thực ra, đó là lời cảnh tỉnh sâu sắc: Chúng ta đang sống trong mộng, hay đang tỉnh trong một giấc mộng khác?
Con người sinh ra, lớn lên, đóng vai học sinh, rồi trở thành cha mẹ, thầy giáo, nhân viên, người của xã hội – và cứ thế trôi qua trong hàng loạt nhập vai. Trong những lần hóa thân ấy, họ dần đánh mất chân ngã, rồi đồng hóa mình với vai diễn, chấp vào cái tôi giả tạo, quên mất bản thể vốn là một phần của trời đất, vốn tự do.
Vì sao Côn phải hóa thành Bằng? Vì sao Trang Tử luôn dùng “mộng” và “hóa”?Bởi vì ông muốn thức tỉnh ta khỏi cơn mộng vai trò, danh phận và hình tướng. Con người nếu không biết buông vai trò, sẽ mãi bị dẫn dắt bởi hoàn cảnh. Khi Côn không chấp là Côn, khi Bằng không chấp là Bằng, khi Chu không còn chấp là Chu, và bướm không còn là bướm, thì mới đạt tới trạng thái “vật hóa” – trạng thái mà con người không còn phân biệt mình và vạn vật, ngã và vô ngã.
Tiêu dao thật sự là gì?
Người đời sau thường gọi Trang Tử là “nhà văn học lãng mạn duy tâm”, là một nhà văn triết lý. Nhưng gọi vậy là hạn hẹp. Trang Tử không phải người viết văn chơi chữ, mà là một người tu hành, là người thật sự có trải nghiệm vượt ngoài nhục nhãn (mắt thịt của người thường), nhìn được thế giới trong hồ lô, thấy được chân tướng của vạn pháp.
Ông nói: “Triêu khuẩn bất tri hối sác, huệ cốc bất tri xuân thu” (Nấm sớm không biết đến hoàng hôn, ve sầu không hiểu được xuân thu)
Là muốn chỉ rằng: Con người nếu chỉ biết chạy theo cái thấy, cái nghe, cái lợi trước mắt, mà không tự tu dưỡng, không phản chiếu nội tâm, thì mãi mãi như ve sầu – sống theo mùa, không biết có một đại chu kỳ vũ trụ mà mình đang lặp lại và bị cuốn trôi.
Không phải chỉ là bay lên, không phải chỉ là hóa thành chim Bằng, hay biến thành cánh bướm. Mà là không chấp vào việc mình đang bay hay đang hóa, không còn phân biệt giữa mộng và tỉnh.
Tiêu dao thật sự là khi tâm không bị ràng buộc, ngã không bị chấp thủ (sự bám víu, níu kéo, hoặc dính mắc vào một cái gì đó, không muốn buông bỏ), và vạn vật đều đồng (cùng) thể. Khi đó, biển Bắc – biển Nam – bầu trời xanh – hạt bụi – ta và người – đều là Đạo.
Trang Tử không dạy chúng ta bay đi, mà dạy chúng ta vượt ra khỏi cái đang trói tư tưởng – nhận thức trong chính mỗi con người.
Mỹ Mỹ biên tập
Theo: vandieuhay
