Chiến tranh Việt Nam đã gây ra những sứt mẻ trong gia đình của "Kiến trúc sư chiến tranh" Robert McNamara
Khi đọc cuốn sách Because Our Father Lied (Tạm dịch: Vì cha chúng tôi đã nói dối, xuất bản năm 2022) của ông Craig McNamara, có thể cảm nhận thấy sự tiếc nuối của tác giả về việc không thể nói về Chiến tranh Việt Nam với cha mình, ông Robert S. McNamara – Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ giai đoạn 1961-1968, dưới thời các tổng thống John F. Kennedy và Lyndon B. Johnson.
Cuốn sách cũng là lời phê bình của người con trai đối với cha mình, về việc dù đã biết Mỹ không thể thắng trong Chiến tranh Việt Nam nhưng không chịu nói ra.
"Việc một người con công khai chỉ trích cha mình không hề phổ biến trong xã hội Mỹ. Vậy nên trường hợp của tôi có lẽ cũng khá khác biệt," ông Craig chia sẻ với BBC News Tiếng Việt vào ngày 16/4.
Ông Craig ước rằng cha ông có cơ hội đọc cuốn sách của ông.
"Giá như cha tôi còn sống ngày hôm nay để tôi có thể chia sẻ cuốn sách này với ông. Tôi nghĩ nó sẽ khiến ông ấy rất buồn. Qua nỗi buồn ấy, tôi nghĩ chúng tôi có thể có một cuộc trò chuyện."
"Tận sâu trong lòng, tôi cảm thấy rằng cha tôi hẳn đã mang trong mình một nỗi xấu hổ rất lớn vì những quyết định của bản thân. Và cách duy nhất để đối diện với nỗi xấu hổ ấy là giải tỏa nó - bằng việc trò chuyện, thấu hiểu và nhận lỗi cho những quyết định mà ta cảm thấy đã sai."
"Tôi ước gì cha tôi có được cơ hội ấy."
Ông Robert McNamara được mệnh danh là "Kiến trúc sư chiến tranh Việt Nam". Thượng Nghị sĩ Dân chủ Wayne Morse của bang Oregon vào tháng 4/1964 đã gọi Chiến tranh Việt Nam là "McNamara's War," tức Cuộc chiến của McNamara.
Trong khi đó, ông Craig luôn phản đối cuộc chiến này. Trong sách, ông Craig đã kể về cách mình nổi loạn:
"Tôi không thể hiện gì ở trường nội trú. Nhưng vào mùa hè, trong phòng ngủ của tôi ở nhà - nơi cha tôi có thể nhìn thấy - tôi đã bắt đầu có những hành động phản kháng đầu tiên. Trên tầng ba ở nhà chúng tôi tại phố Tracy Place, tôi treo ngược quốc kỳ Mỹ trên bức tường phía đầu giường."
Sau này, khi đã vào đại học, ông Craig thường xuyên tham gia biểu tình phản đối chiến tranh. Lúc bấy giờ, ông Robert đã rời Lầu Năm Góc.
Ông Robert McNamara (giữa) cùng con trai Craig McNamara (phải) và con gái Cathy McNamara vào năm 1966. Ảnh: Getty Images.
Hiện tại, ông Craig và vợ đang là chủ một trang trại lớn, chủ yếu sản xuất quả óc chó hữu cơ, ở thành phố Winters, bang California.
Ông Craig chia sẻ rằng thoạt tiên ông định viết về tương lai của ngành nông nghiệp trong thời kỳ biến đổi khí hậu, nhưng khi đặt bút viết thì ông mới nhận ra rằng mọi thứ ông viết đều về quan hệ của ông với cha – điều đã chịu nhiều tác động từ Chiến tranh Việt Nam.
"Kể từ lúc tôi mới 13, 14 tuổi, Chiến tranh Việt Nam ảnh hưởng rất nhiều tới cách tôi nhìn cuộc đời."
"Cha tôi thường xuyên tới Việt Nam để giám sát cuộc chiến lúc ông ấy làm bộ trưởng Quốc phòng. Mỗi lần về, ông thường mang theo hiện vật chiến tranh. Một trong những thứ khiến tôi cảm thấy nặng nề nhất là một lá cờ Việt Cộng lấy được từ một binh sĩ Việt Cộng tử nạn trong Trận Ia Đrăng (14/11/1965 – 18/11/1965)."
Lá cờ này được treo trong nhà ông cho mãi tới gần đây, khi ông có một chuyến đi tới Việt Nam để trả lại hiện vật này cho phía Việt Nam.
"Thực ra tên tôi là Robert Craig McNamara, nhưng tôi thường dùng tên Craig. Đó là tên thời con gái của mẹ tôi. Tôi cảm thấy rất vinh dự khi dùng tên này, và có lẽ, một phần là vì tôi muốn tách bạch bản thân mình với Robert McNamara," ông bất chợt nói.
Ông Craig McNamara cùng vợ, bà Julie McNamara, và hai người cháu. Ảnh: Craig Mc Namara.
Im lặng
"Qua năm tháng, tôi nghĩ tới cha mình mỗi ngày, bằng tình yêu xen lẫn sự phẫn nộ. Cứ mỗi lần tôi đề cập đến Việt Nam, ông ấy lại lảng tránh. Chúng tôi chưa bao giờ có một cuộc tranh luận nào về nó [Chiến tranh Việt Nam]," ông viết trong cuốn hồi ký.
Cuốn sách phần nào giúp truyền tải nỗi buồn, và có lẽ là cả sự bất bình, của Craig khi mà cha ông luôn tránh nói chuyện về Chiến tranh Việt Nam.
"Tôi biết về những quyết định của cha mình chủ yếu thông qua một nguồn khác. Với tôi, đó là một bi kịch," ông Craig kể với BBC News Tiếng Việt.
"Thật đáng tiếc khi cha và tôi không tự tạo ra cơ hội và không gian để trực tiếp trò chuyện với nhau, để ông có thể lắng nghe những nỗi lo tôi dành cho ông, cũng như tình yêu và nỗi thất vọng của tôi đối với ông, và để ông cũng có cơ hội giải thích cho tôi hiểu vì sao ông lại làm những gì ông đã làm".
Ông Robert thậm chí cũng không kể với con trai việc mình là mục tiêu của một vụ ám sát hụt.
Đó là vào tháng 5/1964, khi biết tin Bộ trưởng Robert McNamara sẽ tới Việt Nam, lực lượng biệt động Sài Gòn đã lập kế hoạch ám sát ông. Vụ ám sát bất thành, người thợ điện Nguyễn Văn Trỗi bị bắt vào ngày 9/5/1964, ba ngày trước khi Bộ trưởng Quốc phòng Robert tới Sài Gòn, và sau đó bị xử bắn vào ngày 15/10 cùng năm.
Craig lúc đó 13 tuổi, học lớp 8 và được nghe tin này từ cô giáo dạy môn lịch sử. Về nhà, cậu bé Craig đã khóc với mẹ, người không tỏ vẻ sợ hãi hay giận dữ.
"Không bao giờ chúng tôi nói về chuyện ấy nữa," ông nhớ lại. Lúc bấy giờ, Craig nghĩ rằng việc không nói về Chiến tranh Việt Nam là cách cha mẹ bảo vệ mình.
Người thợ điện Nguyễn Văn Trỗi (áo trắng) ngay trước khi bị xử tử vào ngày 15/10/1964. Ảnh: Getty Images.
Mùa hè năm 1967, trong một chuyến leo núi với gia đình ở thị trấn Aspen, bang Colorado, Craig đã giáp mặt một nhóm nhà hoạt động tới chất vấn Bộ trưởng Robert McNamara.
Trong khi cha và mẹ ở bên trong ngôi nhà thuê, Craig, khi đó 17 tuổi, đã quyết định ở bên ngoài để đối diện với nhóm người trên.
"Tôi không biết cha tôi đã cảm thấy thế nào. Tôi chỉ có thể đoán rằng đó là sự pha trộn giữa giận dữ, sợ hãi, trốn tránh, buồn bã và hối hận. Tôi biết mình cảm thấy thế nào: bị bỏ rơi và cô đơn," Craig mô tả trong cuốn hồi ký.
Khi được hỏi vì sao ông quyết định ra ngoài để nói chuyện với những nhà hoạt động, ông giải thích:
"Tôi muốn cho những người biểu tình ấy biết rằng tôi cũng là một trong số họ. Rằng tôi cũng phản đối cuộc chiến và tôi sẽ đồng hành cùng họ trong hành trình tìm kiếm sự thật và chấm dứt chiến tranh."
"Mặt khác, tôi vẫn là con của cha tôi."
Sau đó gần 40 năm, vào năm 2003, khi gia đình đang dùng bữa tại một khách sạn, một người đàn ông đã tiếp cận Craig, thể hiện sự khinh bỉ đối với ông Robert McNamara, mô tả cựu bộ trưởng Quốc phòng là một "con quỷ thực sự".
Dường như đó là những bất trắc đi kèm với cái họ McNamara.
"Trên hộ chiếu, bằng lái xe, hay ở bất cứ đâu — như khi tôi tới nhà hàng, khách sạn, hoặc đi du lịch — mỗi khi người ta thấy tên tôi, câu hỏi đầu tiên thường là: 'Ông có phải họ hàng không?'
"Ý họ là 'ông có phải họ hàng của Robert McNamara không?' Tôi sẽ trả lời 'có', không hề che giấu."
Nhưng chuyện này không xảy ra thường xuyên.
'Tôi nhận được một cuộc điện thoại...'
Bộ Quốc phòng dưới thời ông Robert McNamara đã bị chỉ trích về nhiều chiến dịch, như McNamara's 100.000, Agent Orange và cả cách đo lường thành công của quân đội Mỹ.
Ông Robert luôn bị ám ảnh bởi những con số và nghiên cứu thống kê – mọi thứ phải được định lượng và đo lường.
"Cái gì đo được thì nên đo" là câu nói của ông về Chiến tranh Việt Nam. Phương pháp body count (đếm xác) - xác định số lượng quân địch thiệt mạng - là một chỉ số gây tranh cãi gắn liền với tên tuổi Robert McNamara.
Phương pháp này bị cáo buộc đã gây ra áp lực cho lính Mỹ, khiến họ phóng đại số liệu thực tế và tính cả dân thường vào.
Trong cuốn tự truyện It Doesn't Take A Hero (Tạm dịch: Không cần phải là anh hùng), tác giả Herbert Norman Schwarzkopf, một sĩ quan từng tham chiến tại Việt Nam và về sau được thăng lên đại tướng lục quân, kể rằng áp lực gia tăng body count đã khiến một vị tướng phụ trách sư đoàn của ông "nghĩ rằng họ cần tiêu diệt nhiều lính Việt Cộng hơn".
Việc Tổng thống Mỹ John F. Kennedy phê duyệt việc bắt đầu thả chất độc da cam/dioxin xuống Việt Nam vào năm 1961 cũng xuất phát từ khuyến nghị chung từ Bộ Quốc phòng và Bộ Ngoại giao, theo tài liệu OPERATION RANCH HAND. The Air Force and Herbicides in Southeast Asia, 1961-1971 (Tạm dịch: CHIẾN DỊCH RANCH HAND. Không quân và Thuốc diệt cỏ ở Đông Nam Á, 1961-1971).
Tóm tắt Chiến tranh Việt Nam
Nhìn lại những chương trình này, và cả về lượng bom mà Mỹ đã thả xuống Việt Nam, ông Craig nói rằng "rất khó để đặt những quyết định ấy bên cạnh người cha mà tôi yêu quý."
"Đó là những quyết định tội ác chiến tranh kinh hoàng. Và việc biết rằng cha tôi, ngài tổng thống, Hội đồng Tham mưu trưởng Liên quân, Đại tướng Westmoreland,... tất cả đều góp phần vào những quyết định này là một vết nhơ trong lịch sử toàn cầu của chúng tôi."
"Điều đó vẫn khiến tôi rất buồn."
Theo một bài viết trên báo The Guardian vào năm 2002, chính ông Robert McNamara đã nói rằng cần có một phiên tòa hình sự quốc tế cho Mỹ, dù rằng điều này có thể đồng nghĩa với việc hồ sơ của chính ông bị suy xét.
Project 100.000, còn được biết tới là McNamara's 100.000, ra đời vào năm 1966, là chương trình tuyển mộ những người từng được đánh giá là không đạt tiêu chuẩn về thể chất và tinh thần để chiến đấu ở Việt Nam.
"Những người nghèo ở Mỹ... đã không có cơ hội nhận phần tương xứng trong sự sung túc của quốc gia này, nhưng họ có thể được trao cơ hội phục vụ đội ngũ quốc phòng của đất nước và được trao cơ hội trở về cuộc sống dân sự với những kỹ năng và năng lực có thể giúp đảo ngược vòng xoáy suy tàn của họ và gia đình," ông Robert McNamara nói khi công bố McNamara's 100.000.
Những người lính này, được gọi là New Standards Men (Những người đàn ông theo tiêu chuẩn mới), được đánh giá là không mang lại quá nhiều giá trị cho quân đội Mỹ chiến đấu ở Việt Nam.
McNamara's 100.000, tương tự như những chương trình nói trên, đã hứng chịu nhiều chỉ trích, nhưng đôi khi cũng có bất ngờ.
"Tuần trước, tôi nhận được một cuộc điện thoại từ một người đàn ông ở bang Arkansas. Ông ấy giới thiệu bản thân rồi hỏi rằng tôi đã bao giờ nghe đến 'McNamara's 100.000' chưa.
"Tôi nói mình đã từng nghe. Thế là ông ấy kể rằng mình từng là một trong số những người lính ấy. Sau đó ông ấy kể cho tôi nghe câu chuyện cuộc đời và lý do tại sao gọi cho tôi. Ông ấy gọi để cảm ơn cha tôi và cảm ơn tôi. Đó là một câu chuyện rất cảm động.
"Khi học tới bậc trung học, ông ấy đã bỏ ngang. Ông ấy ghét trường học, ghét gia đình, ghét cuộc sống của mình, và ông ấy đã có giấy hoãn nghĩa vụ quân sự vì lý do sức khỏe, nên ông ấy không nhập ngũ. Nhưng rồi vì McNamara's 100.000 mà ông ấy đã nhập ngũ và chiến đấu ở Việt Nam. Điều đó đã mãi mãi thay đổi cuộc đời ông ấy theo hướng tích cực."
"Thật khó để hiểu điều đó, nhưng tôi chấp nhận câu chuyện và nhận lời cảm ơn của ông ấy."
'Không thể thắng được'
Ông Robert McNamara giữ chức bộ trưởng Quốc phòng giai đoạn 1961-1968, dưới thời các tổng thống John F. Kennedy và Lyndon B. Johnson.
Tới năm 1968, ông được cho là đã bị Tổng thống Johnson sa thải do không còn mặn mà ủng hộ Mỹ tham chiến ở Việt Nam.
Trước đó, ông đóng vai trò lớn tới mức ở Mỹ có những người gọi Chiến tranh Việt Nam là McNamara's War, tức Cuộc chiến của McNamara.
Kể từ khi Tổng thống Johnson nhậm chức vào năm 1963, Mỹ đã tăng cường hiện diện ở Việt Nam, một phần là do tác động từ Robert McNamara.
Tuy nhiên, sự hoài nghi của ông Robert McNamara đã nhen nhúm từ vài năm trước khi ông rời Lầu Năm Góc, thể hiện qua những biên bản ông gửi cho Tổng thống Johnson trong các năm 1964, 1965, 1966, 1967.
Sự phản đối của ông Craig có lẽ cũng đã tác động phần nào tới cựu bộ trưởng Quốc phòng.
Trong cuốn The War Within: America's Battle over Vietnam (Tạm dịch: Chiến tranh nội tại: Cuộc chiến của nước Mỹ về Việt Nam), tác giả Tom Wells đã dẫn lời ông Paul Warnke, Tổng Cố vấn pháp lý Bộ Quốc phòng (1966-1967) và Trợ lý bộ trưởng Quốc phòng về các vấn đề an ninh quốc tế (1967-1969), như sau:
"Tôi khá chắc rằng sự phản đối mạnh mẽ của chính con cái đối với cuộc chiến đã gây ra tác động rất rõ rệt lên ông ấy. Đặc biệt là Craig, tôi nghĩ vậy. Cậu ấy kịch liệt phản đối cuộc chiến và không hề đồng tình với cha mình."
Craig được cha bế khi còn nhỏ, ảnh chụp năm 1951. Ảnh: Craig McNamara.
Cá nhân ông Craig tin rằng cha mình đã biết Chiến tranh Việt Nam là "không thể thắng được" từ năm 1965.
Ông đọc cho chúng tôi nghe một đoạn trong cuốn In Retrospect: The Tragedy and Lessons of Vietnam (Tạm dịch: Nhìn lại: Bi kịch và những bài học từ Chiến tranh Việt Nam) do cha ông viết và được xuất bản năm 1995:
"Thoạt nhìn, Trận Ia Đrăng có vẻ là một chiến thắng quân sự vững chắc của Mỹ. Binh lính Mỹ, như dự đoán, đã chiến đấu dũng cảm và kiên cường. Tuy nhiên, Bắc Việt mới là bên quyết định địa điểm, thời điểm và thời lượng giao tranh. Việc này ngày càng diễn ra thường xuyên hơn khi cuộc chiến tiếp diễn."
Rồi ông nói:
"Lý do tôi đọc đoạn đó là vì từ những nghiên cứu mà tôi đã thực hiện để viết cuốn hồi ký của mình, tôi nhận thấy rằng vào lúc ấy, tức tháng 11/1965, cha tôi đã nhận ra rằng cuộc chiến ở Việt Nam là một cuộc chiến mà Mỹ không thể giành chiến thắng."
"Đây là một nhận thức rất quan trọng.
"Nếu Robert McNamara đã nhận ra vào cuối năm 1965 rằng cuộc chiến không thể thắng, vậy tại sao ông vẫn tiếp tục giữ chức bộ trưởng Quốc phòng? Tại sao không công khai phản đối chiến tranh, từ chức khỏi chính quyền Johnson, liên kết với Bobby Kennedy, Martin Luther King để phản đối cuộc chiến? Tại sao ông ấy không làm như vậy? Đó là câu hỏi mà tôi đã tự hỏi và tôi nghĩ câu trả lời liên quan đến lòng trung thành."
Vào thập niên 90, Robert McNamara đã giải thích rằng "lòng trung thành" là điều ngăn cản ông công khai phản đối và bày tỏ sự ngờ vực về cuộc chiến ở Việt Nam nhiều năm qua.
Chúng tôi đã hỏi Craig rằng liệu ông có tin câu trả lời này hay không. Thay vì trả lời trực tiếp, Craig trích dẫn câu nói của cha ông trong một cuộc phỏng vấn đăng vào tháng 5/1968 trên tạp chí Life:
"Ở Washington, có một khái niệm về lòng trung thành vượt trội (higher loyalty). Theo tôi, đó là một tư tưởng lạc lối — cái ý niệm cho rằng bổn phận phục vụ quốc gia vượt lên trên bổn phận phục vụ tổng thống, và rằng việc làm như vậy là chính đáng. Nếu tư tưởng đó được chấp nhận, nó sẽ hủy hoại nền dân chủ. Bạn cần từ bỏ một phần bản thân, một phần quan điểm."
Câu nói này cho thấy quan điểm của cựu Bộ trưởng Quốc phòng Robert McNamara - phục vụ tổng thống mới là lối đi đúng đắn, là đúng bổn phận.
Ngược lại, ông Craig cho rằng trách nhiệm của công bộc là phục vụ Hiến pháp chứ không phải tổng thống, viện dẫn lời tuyên thệ nhậm chức của quan chức cấp cao ở Mỹ – "Tôi xin thề sẽ ủng hộ và bảo vệ Hiến pháp Hoa Kỳ chống lại tất cả kẻ thù, cả từ bên ngoài lẫn bên trong."
Và đó có lẽ chính là sự khác biệt lớn nhất giữa hai người đàn ông trong gia đình McNamara.
Tháng 4/1975: Đài BBC đã phát gì?
Chữ 'nếu' ở thì quá khứ
Vào năm 1961, khi đang là chủ tịch công ty ô tô Ford, ông Robert McNamara thực ra đã có quyền lựa chọn một trong hai chức vụ là bộ trưởng Quốc phòng và bộ trưởng Tài chính. Nếu ông chọn Bộ Tài chính, lịch sử thế giới có thể đã rất khác.
"Ông sẽ là một bộ trưởng tài chính tuyệt vời. Đó là nơi phù hợp năng lực của ông. Ông là một người thông minh, giỏi với các con số, ông là một nhà quản lý đầu tư và tài chính tuyệt vời."
"Tôi không biết tại sao. Tôi không biết tại sao ông không nhận chức vụ đó."
"Quay lại thời điểm ấy, thực ra ông đã từ chối tất cả các đề nghị của Tổng thống Kennedy. Ban đầu, ông nói mình là chủ tịch của Ford, có nghĩa vụ với Ford. Tuy nhiên, cha tôi là một công chức điển hình, ông tin vào xã hội."
"Vì vậy, tôi nghĩ Tổng thống [Kennedy] có lẽ đã nói rằng 'này ông McNamara, ông cũng có nghĩa vụ với đất nước bằng sự phục vụ của mình, ông là một người tài giỏi'. Lúc ấy, hẳn là tổng thống đã đề nghị ông giữ chức bộ trưởng quốc phòng."
"Nếu cha tôi làm bộ trưởng tài chính, có lẽ cuộc đời đã không nhiều thách thức tới vậy. Nhưng tôi nghĩ thách thức chính là cốt lõi. Thử thách khiến chúng ta khiêm nhường và giúp xây dựng lòng chính trực. Tôi nghĩ đó cũng là những giá trị mà cha tôi có," ông Craig nói.
Tới thời điểm hiện tại, Craig vẫn thấy có lỗi và hối tiếc vì những quyết định của cha ông và khi nhìn vào những vết sẹo chiến tranh để lại cho Mỹ và Việt Nam.
Tổng thống Lyndon B. Johnson (trái) trao Huân chương Tự do cho Bộ trưởng Quốc phòng sắp mãn nhiệm Robert McNamara tại Washington DC vào ngày 28/2/1968. Ảnh: Getty Images.
Tháng 2/1968, Robert McNamara chính thức rời Bộ Quốc phòng Mỹ. Sau đó hai tháng, ông trở thành chủ tịch Ngân hàng Thế giới. Ông qua đời vào năm 2009, tức 41 năm sau khi rời Lầu Năm Góc và 34 năm kể từ lúc Chiến tranh Việt Nam kết thúc.
"Trên cương vị chủ tịch Ngân hàng Thế giới, thế giới của cha tôi rộng mở. Ông và mẹ tôi đã đi đến hầu hết các quốc gia trên thế giới. Tôi nghĩ đó là một cơ hội tuyệt vời để ông tìm cách, trong khả năng của mình, bỏ lại sau lưng Chiến tranh Việt Nam."
"Dù vậy, ông không bao giờ thực sự thoát khỏi nó. Cho đến tận ngày mất – ngày 6/7/2009 - ông vẫn mang theo trong mình những bi kịch của cuộc chiến."
"Không có thêm cơ hội cho chúng tôi nói chuyện. Chúng tôi chưa bao giờ có được cuộc trò chuyện mà tôi hằng mong muốn - về những quyết định của ông về Chiến tranh Việt Nam. Chúng tôi vẫn tiếp tục duy trì niềm vui chung đối với núi non: vẫn cùng nhau đi bộ đường dài, leo núi và trượt tuyết.
"Nhưng chúng tôi không bao giờ nói về Việt Nam. Điều đó không bao giờ thay đổi."
Tổng thống Kennedy đã tặng ông Robert McNamara quyển lịch này để kỷ niệm sự kiện Khủng hoảng tên lửa Cuba vào năm 1962. Sau khi ông Robert qua đời, ông Craig đã mua lại kỷ vật này với giá 100.00 USD từ một buổi bán đấu giá. Nó là một trong số ít kỷ vật của cha mà ông Craig sở hữu. Ảnh: Craig McNamara.
Theo: BBC Tiếng Việt (26/04/2025)
