BỘ SÁCH VIẾT CHUYÊN VỀ HOA LAN SỚM NHẤT

Kim Chương lan phổ 金漳兰谱 là bộ chuyên trứ về hoa lan sớm nhất của Trung Quốc hiện còn do Triệu Thời Canh 赵时庚 thời Nam Tống biên soạn. 

Sách được hoàn thành vào năm Thiệu Định 绍定 thứ 6 nhà Nam Tống (năm 1233). Nội dung chủ yếu là luận thuật về đặc trưng, phẩm chất cao thấp, cùng phương pháp nuôi trồng, chăm sóc các loại hoa lan.
Triệu Thời Canh người Chương Châu 漳州, Phúc Kiến 福建, xuất thân trong một gia đình quan lại. Phụ thân yêu lan, dưỡng lan, thưởng lan, nghị lan, trong sân “bóng mát rợp đầy, hoa lan bày khắp”. Triệu Thời Canh lúc trẻ đã biết trồng và phẩm bình hoa lan, khi về già theo lời khuyên của bạn bè, ông đem 30 năm kinh nghiệm nuôi trồng hoa lan viết nên bộ sách Kim Chương lan phổ 金漳兰谱, để “truyền bá rộng rãi”, “hướng dẫn mọi người”.

Toàn sách gồm 3 quyển, chia thành 5 phần:
Tự lan dung chất 叙兰容质
Phẩm lan cao hạ 品兰高下
Thiên hạ dưỡng ái 天下养爱
Kiên tính phong thực 坚性封植
Quán khái đắc nghi 灌溉得宜

Đối với đặc trưng hình thái và cách chăm sóc nuôi trồng của hơn 30 loài “tử lan” 紫兰 và “bạch lan” 白兰, sách đã trình bày một cách đơn giản nhưng rõ ràng, đồng thời cũng bàn đến phẩm chất và vị thứ của hoa lan. “Tử lan” mà trong Kim Chương lan phổ nói đến là chỉ “mặc lan” 墨兰; “Bạch lan” là chỉ loại mà hiện nay chúng ta gọi là “tố tâm kiến lan” 素心建兰. Nơi mà Triệu Thời Canh sinh sống là phủ Chương Châu 漳州, tiếp giáp với phủ Đinh Châu 汀州, Triệu Thời Canh chưa từng cho “Kiến lan” 建兰 một cái tên chuẩn xác. Ngoài ra năm Khai Nguyên 开元 thứ 1 nhà Tống (năm 1259) khi biên soạn Lâm Đinh chí 临汀志, trong số các loại hoa quả có chép loại “tố hinh” 素馨, đó cũng là loại “tố tâm lan hoa” 素心兰花. Địa danh Phúc Kiến vốn đã có từ lâu, nhưng những người yêu thích hoa lan trong và ngoài nước vẫn chưa gọi loại hoa lan ở Phúc Kiến là “Kiến lan” 建兰. Điều này nói rõ vào thời Tống “Kiến lan” vẫn chưa nổi tiếng.

Hoa lan là một trong thập đại danh hoa truyền thống của Trung Quốc, vốn có những mĩ xưng như: “hương tổ” 香祖, “quốc hương” 国香, “thiên hạ đệ nhất hương” 天下第一香, “không cốc giai nhân” 空谷佳人 … đã có lịch sử nuôi trồng hơn hai ngàn năm ở Trung Quốc. Hoa lan cùng với hoa cúc, thuỷ tiên, xương bồ gọi chung là “hoa thảo tứ nhã” 花草四雅, trong đó hoa lan chiếm vị trí hàng đầu. Hình thái của hoa lan chất phác đôn hậu, có sắc đỏ, sắc vàng, sắc xanh, mùi hương thanh khiết. Xưa nay tại Trung Quốc luôn thịnh hành việc trồng lan, vịnh lan, vẽ lan, những danh thiên giai tác rất nhiều, có những câu như:

Lan u hương phong viễn
兰幽香风远
(Mùi hương u nhã của hoa lan theo gió đi xa)

Lan hoa tại u diệc tự phương
兰花在幽亦自芳
(Hoa lan ở nơi sâu kín cũng tự toả mùi hương)

Lan nhạ xuân phong ánh lục bào
兰惹春风映绿袍
(Hoa lan quyến gió xuân ánh sắc áo xanh)

Thất hữu lan hoa bất chú hương
室有兰花不炷香
(Trong phòng có hoa lan, không cần phải đốt hương thơm)

“Hoa lan” là tên gọi chung, theo tập tính sinh thái của chúng có thể chia thành 2 loại lớn: “địa sinh lan” và “khí sinh lan”, hoa lan mà Trung Quốc nuôi trồng truyền thống đều là địa sinh lan.

Người thời cổ lúc ban đầu thu thập loại lan mọc hoang là chính, còn như hoa lan do con người nuôi trồng thì bắt đầu từ cung đình. Sau thời Nguỵ Tấn, hoa lan từ cung đình truyền đến vườn của giai tầng sĩ đại phu, đồng thời cũng dùng để điểm xuyết sân vườn, làm đẹp môi trường. Mãi đến đời Đường, việc nuôi trồng hoa lan mới phát triển các vườn phổ thông được nông dân nuôi trồng.

Đời Tống là thời kì đỉnh thịnh trong lịch sử hoa lan, những sách có liên quan đến nghề trồng lan cùng những sách miêu tả về hoa lan rất nhiều. Như trong Nhĩ nhã dực 尔雅翼 của La Nguyện 罗愿 đời Tống có ghi:

Lá của lan như cây cỏ gấu, đầu Xuân nở hoa mùi rất thơm, thường mọc trong rừng sâu, cơn gió nhẹ thổi qua, mùi hương ngào ngạt, cho nên gọi là “chi lan”. Lan ở Giang Nam chỉ thơm vào mùa Xuân, riêng vùng Kinh Sở cùng Mân trung mùa Thu mùa Hạ mới thơm.

Bộ Kim Chương lan phổ do Triệu Thời Canh nhà Nam Tống viết thành vào năm 1233, có thể nói đây là bộ trứ tác nghiên cứu về hoa lan sớm nhất của Trung Quốc, cũng là bộ chuyên trứ nghiên cứu về hoa lan đầu tiên trên thế giới. Bức tranh Xuân lan đồ 春兰图 do Triệu Mạnh Kiên 赵孟坚 đời Tống vẽ được công nhận là danh hoạ về hoa lan sớm nhất hiện còn, hiện đang được lưu giữ tại Viện bảo tàng Cố Cung Bắc Kinh.

Qua hoa lan đã thể hiện được phong cách yêu thích tố đạm, nhã trí, thanh u, khiết tịnh cùng tiết tháo trung trinh, liêm chính, chất phác, kiên nhẫn của người Trung Quốc, đó cũng chính là nguyên nhân vì sao mọi người xưa nay yêu thích hoa lan.

Dịch giả: Huỳnh Chương Hưng

Nguyên tác Trung văn

TỐI TẢO ĐÍCH LAN HOA CHUYÊN TRỨ

最早的兰花专著

Trong quyển

TRUNG QUỐC CHI TỐI

THIÊN VĂN ĐỊA LÍ – SINH VẬT Y HỌC

中国之最

天文地理 - 生物医学

Chủ biên: Lưu Chấn Vũ 刘振宇

Bắc Kinh: Kinh Hoa xuất bản xã, 2007