Hương thơm biểu tượng
Người Hy Lạp và La Mã cổ đại bỏ loài hoa này vào chai để làm tinh dầu. Từ hàng thế kỷ trước, các chủ lữ quán dùng nó để ướp thơm chăn gối.
Ngày nay người ta có thể tìm thấy hoa diên vĩ thơm trên khắp thế giới: trong tinh dầu, trong xi-rô y tế và trong hỗn hợp hương liệu, làm nền cho các loại rượu thơm và mỹ phẩm; là hương thơm biểu tượng với nước hoa và chất tạo mùi thơm.
Và hương thơm này có thể đắt hơn vàng.
Những hương vị của quả mâm xôi, hoa violet và hồ tiêu kết hợp với nhau trong mùi hương quý hiếm này, vốn được chiết xuất từ rễ cây hoa diên vĩ (iris) - đây không phải loại cây iris "Siberia" mảnh khảnh mà ta thường thấy trong các cửa hàng hoa tươi, mà loài hoa diên vĩ dáng "ria mép", loại cây nổi tiếng được Vincent van Gogh vẽ.
Loài hoa này mọc dại đầy ở vùng Tuscany, nơi chúng được thu hoạch và bán trong các cửa hàng giaggiolo, trong tiếng Ý có nghĩa là cửa hàng hoa diên vĩ.
Ảnh: Elisabetta Abrami
Lịch sử của hương thơm quý hiếm này bắt nguồn từ nơi người ta lần đầu thu hoạch nó: từ vùng nông thôn nước Ý.
Bên ngoài ngôi làng nhỏ tên San Polo (cách Florence khoảng 30 phút lái xe) là trang trại Pruneti Farm. Bao quanh nơi này là đồi cao nhuộm sắc tím hoa nở, khu xưởng đã hoạt động gần hai thế kỷ.
Ngày nay hai anh em Paolo và Gionni Prunetti tận tâm bảo tồn truyền thống chiết xuất hương thơm từ cây diên vĩ, một quá trình tốn công sức và đắt tiền được truyền từ đời này sang đời khác.
Ngoài dầu oliu nguyên chất, trang trại Pruneti còn nổi tiếng vì hương thơm cây diên vĩ, ngay cả trong thị trấn nổi tiếng với sản phẩm từ diên vĩ này.
Mỗi mùa xuân, vùng Chianti của Ý chuyển thành sắc tím xanh và trắng khi diên vĩ nở hoa đây đó trong vùng. San Polo thậm chí còn có một lễ hội hoa diên vĩ hàng năm để tôn vinh loài hoa từng được tôn vinh là biểu tượng của vùng Florence trong hàng thế kỷ.
Nhựa được chiết xuất từ rễ cây hoa này - gọi là bơ diên vĩ (orris) - được xuất khẩu đi khắp thế giới để dùng trong ngành mỹ phẩm, nước hoa và phấn bột, khiến mô hình sản xuất nơi đây trở thành ngành thủ công gia đình độc đáo, theo cách nào đó đã chống lại quá trình máy móc tự động hoá.
"Hoa diên vĩ nở vào tháng Năm. Nhìn thấy hàng hectares trang trại chuyển thành màu xanh thực sự đẹp phi thường," Gionni cho biết.
Từ cây đến nước hoa
Loại đất nhiều sỏi đá tại trang trại và khí hậu ôn hoà là điều kiện lý tưởng để trồng cây diên vĩ iris florentina, loài hoa sinh trưởng rất nhanh trong khí hậu ấm áp Địa Trung Hải. Nhưng phải trải qua nhiều năm mới đến lúc người ta có thể đóng chai hương thơm diên vĩ, nghiền bột hay bào chế nước hoa từ đó
Tại trang trại Pruneti, rễ cây diên vĩ được để dưới lòng đất trong bốn năm, trong khi nhiều "hoạt động vun xới" diễn ra: nhiều đợt hoa với vòng đời khác nhau được gieo cấy, dọn cỏ, cắt và thu hoạch, cho phép người ta sản xuất suốt cả năm với cây diên vĩ.
Kỳ thu hoạch diễn ra vào các tháng mùa hè, từ tháng Sáu đến tháng Chín, khi phần củ được đào lên khỏi mặt đất với loại cuốc hai càng. Khi mới được đào lên, các củ này không có mùi, sau đó chúng được rửa sạch, bóc vỏ bằng tay bằng dao cong và sau đó sẽ được phơi khô dưới ánh nắng hay chuẩn bị sẵn sàng để ép lấy nước. Một phần nhỏ của củ sẽ được để lại, chỗ sát với mầm, để sau sẽ đem trồng lại.
Những củ diên vĩ khô thường được ngày đêm bảo vệ chống lại nấm mốc và côn trùng tấn công, vì những tác nhân này có thể hủy hoại mùa vụ quý giá của người sản xuất. Khi củ đủ lớn, thân rễ phát triển thành mùi hương như hoa violet tím, cùng tính chất được chiết tách tự nhiên có thể giúp duy trì dài lâu, bền mùi cho các hương thơm khác.
Ảnh: Elisabetta Abrami
Truyền thống thăng hoa với thời gian
Không có bất cứ bước nào trong quá trình thu hoạch hương thơm diên vĩ được vận hành kiểu công nghiệp tự động. Hầu hết công việc đều là thủ công, theo từng mẻ nhỏ, với các công cụ đơn giản.
Điều này có thể do đặc tính lịch sử của loại hương thơm này, và giá trị hiện thời của nó rất quý giá: bơ diên vĩ chất lượng cao có thể bán được với giá hơn 50.000 euro/kg, và người ta cần đến nửa tấn rễ cây diên vĩ để sản xuất ra một kg tinh dầu.
Việc thu hoạch bơ diên vĩ cũng đòi hỏi lượng lao động đáng kể. Trong nhiều năm tại trang trại Pruneti, điều này đòi hỏi cả gia đình: người lớn chăm sóc vườn hoặc nhổ cây từ nông trại (với sự giúp sức của đàn lừa), trẻ con gọt vỏ củ hoa như gọt khoai tây, dì và cậu lái máy cày trên đồng cỏ hay đào rễ cây diên vĩ khô lên.
Ngày nay, anh em nhà Pruneti sử dụng công nghệ mới hơn, nhưng vẫn dựa vào kỹ thuật sản xuất có từ hàng thế kỷ trước. Họ đặc biệt quan tâm đến công thức tôn vinh hương thơm của loài hoa này. Quả thực vậy, cây diên vĩ từng được sử dụng lần đầu tiên để làm thành phần nước hoa và thuốc của thầy lang, bán ở những phòng mạch của dược sư thời Trung Cổ, không xa vị trí trang trại Pruneti ngày nay.
"Chúng tôi có quá nhiều thời gian bên nhau, kể chuyện khi đang làm việc. Những khoảng thời gian ba tháng bên nhau mỗi ngày đó khiến chúng tôi giàu có hơn," Gionni nhớ lại.
Nhà sản xuất nước hoa - được phẩm ở Santa Maria Novella có cả lịch sử phong phú về hương thơm. Tại hiệu thuốc 400 tuổi này (nhiều người cho rằng đây là một trong những nhà thuốc cổ xưa nhất vẫn còn hoạt động trên thế giới), những căn phòng được trang trí tinh tế chất đầy các loại tủ chứa nhiều loại thuốc bổ và các hũ đựng chất tạo hương thơm từng được bào chế đầu tiên từ yêu cầu cổ xưa của các thầy tu.
Các thầy dòng Dominica, với sự tận hiến cho từ thiện, đã để lại công thức dược thảo tại đây vào khoảng Thế kỷ 13, khi nhà thơ Dante Alighieri đang viết tuyệt phẩm Thần Khúc lừng lẫy của ông.
Các thầy dòng chuyển nhà thờ Santa Maria delle Vigne thành tu viện và cuối cùng là chuyển thành nhà thuốc, nơi họ pha chế các loại dược phẩm và nước hoa, thêm chất cồn vào hỗn hợp để giữ hương thơm không bị biến chất.
Trong thực tế, việc sản xuất nước hoa của nơi này có thể chính là điều đã thu hút sự bảo trợ của một trong những khách hàng nổi tiếng nhất của họ: Vương hậu nước Pháp Catherine de' Medici.
Ảnh hưởng của Vương hậu Catherine de' Medici
Khi Catherine de' Medici vừa tới Paris sau khi kết hôn với Henry, Công tước xứ Orleans (và là vua nước Pháp trong tương lai), nàng mang theo một rương vật dụng từ quê hương Florence: rất nhiều vật dụng nấu ăn và kỹ thuật nấu nướng, các loại bột và sáp, giày múa ballet và giày cao gót, và một bộ sưu tập khổng lồ các loại hương hiệu và gia vị. Người chọn nước hoa của riêng nàng tên René le Florentin cũng đi theo trong chuyến đi này, và vào năm 1612, nhà de' Medici chọn một hương thơm để kỷ niệm ngày nàng đến: đó là nước hoa Acqua della Regina. Mỏng manh, nhẹ nhàng và phức hợp, "Nước của Nữ hoàng" được tạo tác từ các loại hương thơm cam quýt và cam bergamot.
Tai tiếng của nữ hoàng trẻ - như nàng yêu thích thuốc độc và nghệ thuật huyền bí, và thậm chí là có thiên hướng giết người - có vẻ như đã theo nàng trong suốt lịch sử (một số người cho rằng kẻ thù công khai của bà, Jeanne d'Albret, đã chết do bị đầu độc bằng một đôi găng tay tẩm độc).
Bất chấp điều đó, Florentines thời Trung cổ bị lôi cuốn quá mức bởi vẻ đẹp của vương triều de' Medici đến mức các loại nước hoa tinh chế (hoa được ngâm trong cồn và tăng hương vị bằng xạ hương hay nhựa ngọt, một loại nhựa cây) nhanh chóng trở nên thời thượng trong cả thành phố.
Các nghệ nhân tẩm hương thơm lên găng tay da bằng hoa lài, hoa violet, hoa diên vĩ và hương cam; đàn ông quý tộc dùng túi thơm hay xông thơm quần áo và đốt hương trong dinh thự.
Ảnh: Elisabetta Abrami
Ảnh: Elisabetta Abrami
Bơ diên vĩ qua thời gian
Ngày nay, Nhà thuốc Santa Maria Novella vẫn bán các loại thuốc truyền thống cùng với những sản phẩm chăm sóc da và nước hoa đương đại. Củ diên vĩ phơi khô được vận chuyển từ Chianti đến đây trong những thùng lớn, sau đó được tán thành bột mịn và nhào với nước và cồn để chiết xuất tinh chất, một phiên bản mạnh hơn của tinh dầu từ cây. Từ củ diên vĩ cuối cùng người ta chiết tách được bơ diên vĩ, một loại nhựa dạng sáp, có màu vàng với vị ngọt thơm mùi đất rất khó có thể làm giả. Nguyên liệu này được sử dụng trong vô số sản phẩm, gồm có kem đánh răng, phấn làm trắng, xà bông và nước hoa.
Tới bước này, tất cả vật dụng tại nhà thuốc đều bảo tồn tinh thần của quá khứ: một loại máy đơn giản để chiết tách rễ cây diên vĩ khô vẫn nằm bên cạnh những thùng chứa cũ từng được sử dụng để chứa dung dịch dạng sữa và công thức pha chế cổ xưa. Các công thức pha chế mờ dần trên tường, tiết lộ rằng tinh chất không gì sánh kịp từ cây diên vĩ từng một thời được sử dụng để chữa trị nhiều loại bệnh tật, như bệnh viêm cuống phổi, bệnh gan và chứng phù nề. Tuy nhiên, đáng chú ý nhất đó là nguồn gốc mang tính biểu tượng của loài thực vật này chưa hề thay đổi.
Tất nhiên, nhà xưởng giờ đây phụ thuộc vào công nghệ hiện đại để đáp ứng nhu cầu của khác hàng; qua nhiều năm, Santa Maria Novella đã mở rộng hoạt động khắp toàn cầu, với nhiều cơ sở tại Paris, New York, Los Angeles, Tokyo. Cơ sở này sản xuất ra 500 bánh xà bông mỗi ngày với một trong 25 hương thơm (hương thơm thuốc lá, hạnh nhân và hoa violet là nổi tiếng nhất), nhưng mỗi bánh xà bông đều phải để nhiều năm và được chạm trổ thủ công để tạo tác thành hình dạng thành phẩm.
Ảnh: Elisabetta Abrami
"Cách sử dụng loại hương liệu này rất khác nhau từ ngành nước hoa mỹ nghệ đến nước hoa công nghiệp," Foà cho biết.
Hương thơm thiên đường
Bơ diên vĩ có hương thơm từ hoa: linh hoạt, bền mùi, và nhẹ nhàng nữ tính. Tác dụng tuyệt vời của hương thơm này là người ta chỉ cần vài giọt tinh chất hoa diên vĩ được chiết tách, nó sẽ tôn vinh những hương nổi bật nhất của thành phần nước hoa hay khiến cho các loại rượu từ thảo dược như rượu gin trở nên thơm lừng.
Nhưng ngôn ngữ của mùi hương, như trong ngành nước hoa, thường rất không rõ ràng. Vậy chính xác thì điều gì khiến hương thơm hoa diên vỹ khiến người ta say mê đến vậy?
Nước hoa được chiết xuất từ vô số nguyên liệu tự nhiên - như gỗ và rêu, nhựa cây và dầu từ cây, cỏ và các hương hiệu, hoa và các thứ phẩm từ động vật - rất nhiều loại đã được sử dụng hàng ngàn năm.
Tuy việc chế ra nước hoa là nghệ thuật đã có từ xa xưa, nhưng chất lượng các loại hương thơm không được phân loại chính thức cho mãi đến Thế kỷ 20; đột nhiên một mùi hương huyền bí như bơ diên vĩ có thể được mô tả dựa trên các tính chất cơ bản về mùi hương.
Mặc dù những mô tả này sẽ chỉ có thể gần với mùi hương thực sự được miêu tả, thì sự thống nhất mùi hương giúp ta hiểu điều gì khiến một tông mùi khác biệt với loại khác:
- Mùi cam quýt: hương thơm phảng phất, tươi mát như cam, cam bergamot, dầu hoa cam và quýt
- Hương thơm dương xỉ: gợi nhắc những không gian xanh ẩm ướt và những loại rừng có hương thơm như cánh đồng cây bụi, hoa oải hương hoặc thông.
- Hương thơm ngát: các hương thơm dược thảo tiết ra hương hơi cay khiêu khích, như xạ hương, cây xô thơm và cây hương thảo, cũng như lá trà.
- Hương hoa: các loại hương nồng nàn như hoa lài, hoa huệ, hoa dành dành, hoa giáp trúc đào và cây kim ngân.
- Hương gỗ: vị hơi chát hay hương thơm hơi hắc, giống như mùi hương tuyết tùng, cây linh sam, mùi trầm hương, mùi gỗ trắc xanh, mùi cây sầu đâu, mùi cỏ hương bài và mùi rễ cây cỏ Ấn.
- Hương phương Đông: mùi va-ni, hoa hoắc hương, quế và nhựa thơm.
- Hương hổ phách; Chất nhựa màu vàng óng chiết tách từ cây trên sa mạc với các hương thơm ấm áp và ngọt.
- Hương thơm Chypre: mùi hương như da thuộc và thơm dai dẳng có thể thấy phổ biến nhất ở rêu gỗ sồi, cũng như rau mùi tây, tre và hoàng dương.
Với trình độ chiết xuất ngày càng cao, các dòng nước hoa hiện đại cũng ngày càng trở nên phổ biến, như mùi ozone (hương thơm trong lành, hơi có hướng lưỡng tính), hương ẩm thực (hương thơm với tính chất giống như hoang mạc hay có thể ăn được) và hương xanh (hương nồng từ các loại rau củ).
Thay đổi trong thị hiếu tiêu dùng cũng khiến tăng cường sự chiết tách các quá trình chiết tách thêm các dòng hương thơm lạ phát triển, như hương gạch, hương nhựa vinyl, hương nham thạch, nhựa đường, mưa, thuốc súng và mùi nấm.
Tuy nhiên, trong suốt lịch sử, bơ diên vĩ thường đóng một vai trò trong nước hoa, và được dùng trong thành phần của một loại nước hoa phổ biến như loại nước hoa nhẹ nhàng eaux de cologne và cũng gây say mê như hương hoa trắng trong loại nước hoa tinh dầu parfum.
Hương diên vĩ không thể làm giả
Trong thế giới ngập tràn nông nghiệp quy mô công nghiệp, với phụ gia hóa chất và nguyên liệu tổng hợp, hương diên vĩ là ngoại lệ: thu hoạch thủ công, ủ xuyên suốt nhiều năm và gần như không thể làm giả. Thậm chí số lượng rất nhỏ của hương thơm thanh nhã này có thể có hàng loạt ứng dụng, từ nước hoa đến nước giải khát đến dùng trong y học, khiến bơ diên vĩ vùng Florentine là sản phẩm sau được tìm kiếm nhiều.
Là hương thơm quyến rũ trong thế giới loài hoa, hoa diên vĩ vẫn gợi nhắc hình ảnh cao sang, từ truyền thống cổ xưa vừa trần tục vừa thiêng liêng: ướp nhẹ nhàng trên cổ tay hoàng gia, nhỏ vài giọt vào ly cocktail rượu gin, thoa như loại cao bôi vào những vùng tay chân đau hoặc nghiền thành bột mịn có mùi hương hoa violet, hoa trắng và là lịch sử của cả vùng đất.
Adrienne Bernhard & Elisabetta Abrami
BBC Travel
Link tiếng Anh:
No comments:
Post a Comment