Trong con hẻm 79/30 Phú thọ Hòa, quận Tân Phú, TP HCM có một công trình kiến trúc cổ khá đặc biệt: Khu lăng mộ ông Lý Tường Quan (1842-1896), còn được gọi là Bá hộ Xường – doanh nhân người Hoa được xếp thứ ba trong Tứ đại Phú hộ Sài Gòn xưa (nhất Sĩ, nhì Phương, tam Xường, tứ Định).
Khu lăng mộ được xây từ ngày Bá hộ Xường qua đời, nằm trên một diện tích rộng khoảng 200m2, gồm có cổng, tường bao, nhà mộ và mộ phần với những nét kiến trúc độc đáo.
Ngôi nhà mộ được xây dựng kiên cố với kiến trúc khối hình chữ nhật mang phong cách phương Tây kết hợp với trang trí họa tiết truyền thống của vùng đất Nam Bộ. Công trình này có ba cửa, một cửa vòm chính giữa và hai cửa phụ ở hai bên.
Trên vòm cửa có một chữ Hán là chữ Lý được đắp nổi, là biểu tượng cho dòng họ L
Hai bên hông của nhà mộ còn được thiết kế ba cửa vòm nhằm tạo sự thông thoáng và đưa ánh sáng tự nhiên vào trong.
Trong nhà mộ là ngôi mộ bằng đá của Bá hộ Xường. Trước mộ có hai bức bức tượng người, gồm một nam một nữ, mang tên là Lương Phước Thắng và Kiều Thoại Hương. Giữa hai bức tượng là hương án bằng đá, phía trên có lư hương cũng bằng đá được tạo dáng đẹp và chạm khắc công phu. Sau lư hương là bia trước của ngôi mộ.
Mộ Bá hộ Xường có hình chữ nhật cao 0,77m; rộng 2,45m; dài 3,64m; trên cùng được phủ cát vàng, bốn góc có 4 cột trụ. Toàn bộ ngôi mộ là một tác phẩm điêu khắc đá rất đặc sắc.
Trên đầu các trụ là hình dĩa quả với các loại: xoài, mãng cầu, dứa… là những loại trái cây quen thuộc ở mảnh đất phương Nam lúc đó.
Trên thành mộ là các tấm đá được chạm khắc rất sống động với hình ảnh của những con vật gần gũi với người Việt như: dê, khỉ, thỏ, ngựa, hươu…Các trụ cột vuông ở bốn góc cũng được đẽo, gọt, chạm khắc rất tỉ mỉ.
Sau mộ cũng có hương án và bia, với kích thường lớn hơn phía trước mộ. Văn bia có hơn 300 chữ Hán khắc chìm vào đá với nội dung tóm tắt về tiểu sử, sự nghiệp và những tiếc nối của gia đình đối với ông Lý Tường Quang.
Trần nhà mộ được trang trí khá tinh tế, ở giữa là một hình chữ nhật, bên trong trang trí hoa văn, phía ngoài có bốn hình tròn dạng bông cúc đối xứng ở bốn cạnh tạo nên vẻ đẹp hài hòa cho không gian kiến trúc.
Sân trước nhà mộ còn có hai ghế đá tựa lớn đặt ở hai bên, làm nơi nghỉ cho người nhà họ Lý khi đến thăm mộ. Hai chân trước của ghế được tạo dáng giống như hai chân trước của con sư tử.
Mái nhà mộ được lợp ngói ống màu xanh. Trên đỉnh mái ngói có hình bán nguyệt lớn, bên trong đắp nổi một số hình như: bát nhang, lọ hoa, dĩa trái cây, hai bên là hai đầu rồng bằng gốm sứ.
Trong khuôn viên khu lăng mộ còn mộ của vợ Bá hộ Xường, bà Nguyễn Thị Lâu. Ngôi mộ này nằm song song và cách nhà mộ khoảng 2 mét về phía bên phải.
Tuy không lớn như mộ ông Lý nhưng mộ bà Nguyễn Thị Lâu lại có nét đẹp riêng. Mộ gồm có các bộ phận như: tường bao mộ, sân mộ, bia trước mộ, nấm mộ và bia sau mộ. Tất cả đều được tạo tác bằng đá một cách giàu nghệ thuật.
Cả hai ngôi mộ của ông Lý Tường Quan và bà Nguyễn Thị Lâu đều là di sản quý giá về nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc và chạm khắc trang trí của Việt Nam giai đoạn cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20. Quần thể công trình này đã được công nhận là Di tích kiến trúc nghệ thuật cấp thành phố từ năm 2009.
Cuộc đời và sự nghiệp của Bá hộ Xường, sách vở biên chép rất ít, chỉ biết đại khái ông là người người Hoa thuộc nhóm gốc Quảng Đông, nguyên quán Phiên Ngung Quảng Đông lánh nạn phong kiến nhà Thanh, sang đất Nam Kỳ, vào học trường Tây, rồi làm thông ngôn cho chính quyền Pháp.Sách Sài Gòn năm xưa của Vương Hồng Sển chép:
Hộ Xường, vốn là thông ngôn xuất thân. Sớm sớm xin thôi, ra lãnh thầu cung cấp vật dụng thức ăn cho thị xã. Nhờ khéo tay thêm phùng thời, cự phú không mấy hồi. Còn nhà thấp năm căn nửa xưa nửa nay toạ lạc đường Khổng Tử. Vòng rào sắt trước ngõ chứng rằng mặt tiền ngó ra kinh có lẽ trước kia cao ráo, nay kinh đã lấp, thế vào đây là một con đường cái, thềm lộ bồi đất cao hơn sân nhà, thành thử sân như sâu xuống và vuông nhà đã thấp nay lại càng lụp xụp. Chủ nhà mất đã lâu, gia tài kếch xù, con cái nhiều dòng, phần ăn chia chưa xong.
Báo Tuổi Trẻ chủ nhật số 5-1998 có bài Mộ Bá hộ Xường của Nguyễn Thế Kỷ, đã cung cấp thêm một số thông tin, tóm lược như sau:
Rời bỏ vai công chức “quèn”, Bá hộ Xường dốc tâm sức vào việc kinh doanh thịt cá xuất khẩu, mua đất xây cất biệt thự tại vùng Chợ Lớn để cho thuê và bán. Ông giàu lên rất nhanh, nổi tiếng khắp vùng. Sau khi ông chết, số tài sản kếch sù đều bị con cháu nhanh chóng bán tiêu xài hết.
Theo: Kiến Thức
ĐẠI GIA BẤT ĐỘNG SẢN SÀI GÒN XƯA CƯỚI CẢ 3 CHỊ EM RUỘT GÂY CHẤN ĐỘNG MỘT THỜI
Không chỉ nổi tiếng giàu có, bá hộ Xường thời xưa còn khiến bao dân tình xôn xao, bàn tán khi cưới 3 chị em ruột về làm vợ. Dù vậy, cuộc sống của gia đình ông lại rất êm ấm, chẳng hề xảy ra nhiều xung đột như bao người nghĩ.
Ông có tất cả 10 người con, ai cũng đều được cha truyền thụ tinh thần ham học từ khi còn bé. Với sự dẫn dắt và dạy dỗ của cha, con cái ông ai cũng thành đạt, người trở thành kỹ sư, bác sĩ, người lại theo công chức, kinh doanh.
Sau khi bá hộ Xường mất, các con của ông đã cùng nhau lập mộ cho cha. Tài sản được chia đều. Đến sau 1975, một số hậu duệ của ông đã quyên tặng nhà cửa cho Nhà nước rồi ra nước ngoài định cư. (Theo: Yan)
