“Đang khi lửa tắt cơm sôi
Lợn kêu con khóc chồng đòi tòm tem
Bây giờ lửa đã cháy lên
Lợn nằm con nín tòm tem thì tòm”
(Ca dao)
Tranh dân gian Đông Hồ: "Đánh ghen"
Bài ca dao như là lời tự sự mà tự sự thì phải nói đến hoàn cảnh sự việc hay là tình huống. Tình huống ở đây khẩn cấp, dồn dập như rối bung lên: Cơm đang chín tới mà lửa tắt, nguy cơ sống nhão làm hỏng ăn; lợn kêu; con khóc réo dồn làm cuống cả lên; có ba đầu sáu tay cũng khó xoay xở giải quyết cho kịp. Thế mà chỉ một mình bà vợ cáng đáng, ông chồng chẳng những không giúp cho một tay, đỡ đần cho một chút việc mà lại cao hứng bất tử, dở chứng đòi chuyện “tòm tem”. Đầu tắt mặt tối, ba cái rối muốn tắt hơi còn gặp tay chồng phải gió- thêm cái rối thứ tư!
Thế nhưng không sao, bà vợ vẫn bình tĩnh sắp xếp mọi thứ ổn thỏa: giải quyết chuyện nồi cơm - xong, chuyện lợn - xong, chuyện con - xong. Từ thế bị động, nhờ bản lĩnh, nhờ tài cáng đáng của mình, bà vợ vùng lên giành thế chủ động: “tòm tem thì tòm”. “Tòm tem thì tòm”, lời tuyên bố với giọng thách thức.“Tòm tem”, chữ dùng khéo quá! “Tòm tem” là gì? Nghe không hiểu thì đúng là thiểu năng trí tuệ mà hiểu thì ra bậy bạ. Động mà tránh, nói mà không, kín để hở, ngôn từ vượt lên ngôn từ, thần tình là chỗ đó. Đến chữ “tòm” rớt vào cuối câu như một động tác gọn lỏn thì đúng là “nhãn tự”, nói quanh nói quẩn nhưng rồi cả bài ca dao cũng quy vào một chữ này. Tuyệt!
Ta còn gặp nhiều trường hợp dùng chữ thần tình trong ca dao:
“Giận chồng xách gói ra đi,
Ba hôm nhớ cái tì ti thì về”.
“Cái tì ti” là gì nhỉ? Hiểu dễ nhưng nói khó. Nói khó cũng phải tìm cách mà nói, nói tránh nhưng chỉ đích danh, hé cho một chút rất nhỏ : “tì ti”, nhưng là cái rất quan trọng, quyết định, nhờ có nó mà hóa giải mọi chuyện, giải quyết mọi vấn đề rắc rối.
Như không dụng công mà hiệu quả vượt lên cả sự dụng công, khổ công chọn chữ chọn lời nhiều khi diễn ý không đạt, lời ca dao tuôn chảy tự nhiên mà hiệu quả đến bất ngờ. Ngôn ngữ nhuần nhị đến thần tình, hỏi ai dám bảo văn chương của tác giả bình dân là thô vụng!
Như không dụng công mà hiệu quả vượt lên cả sự dụng công, khổ công chọn chữ chọn lời nhiều khi diễn ý không đạt, lời ca dao tuôn chảy tự nhiên mà hiệu quả đến bất ngờ. Ngôn ngữ nhuần nhị đến thần tình, hỏi ai dám bảo văn chương của tác giả bình dân là thô vụng!
Tiểu Hùng Tinh
